Restauratieladder

Keuzemodel voor opdrachtgevers en adviseurs

Om alle betrokkenen bij onderhoud en restauraties te helpen heeft de stichting ERM de restauratieladder ontwikkeld. Het geeft een voorkeursvolgorde voor het type ingreep in een monument. Deze volgorde kan een handvat bieden; niet alleen voor eigenaren en opdrachtgevers, maar ook de opdrachtnemers
en overheden. De restauratieladder is een praktische vertaling van het Charter van Venetië. Klik hier voor de Nederlandse tekst van het Charter. 

De restauratieladder wordt voor groene monumenten toegepast in de Uitvoeringsrichtlijn Hovenierswerk historische tuinen en parken (URL6010).

De restauratieladder gaat uit van het volgende:

Restauratie van cultureel erfgoed is alleen zinvol als dit de betekenis ervan, wat betreft onder meer
(cultuur)historische, esthetische of architectonische waarden, blijvend in stand houdt of versterkt. 
Essentieel hierbij is dat erfgoed op een verantwoorde wijze wordt beheerd. Het gaat bij restaureren 
en beheren om het zo veel mogelijk vertragen van de tand des tijds. De tand des tijds dwingt tot 
regelmatig ingrijpen, waarbij in beginsel geldt: conserverend herstel.

Bij ingrepen gelden onderstaande uitgangspunten. Deze uitgangspunten gelden zowel voor het object als geheel, als voor een onderdeel daarvan.

De eerste stap bij restauratie is waardestelling (herkennen en erkennen van waarden) door gekwalificeerd personeel of een ingehuurde adviseur. De waardestelling moet aantoonbaar en toetsbaar zijn.
De tweede stap bij restauratie is het bepalen in welke mate wordt ingegrepen en hoe.

Elke ingreep is in meer of mindere mate een aantasting van cultuurhistorische waarde(n). Daarom is afwegen of de ingreep überhaupt noodzakelijk is, verstandig: het zich onthouden van een ingreep kan in bepaalde situaties de beste keuze zijn.
Eisen die gesteld moeten worden aan een ingreep zijn:

• Beperk de omvang van de ingreep, ‘zo veel als noodzakelijk is en zo weinig als mogelijk is’;
• Voer de ingreep degelijk uit, om (opnieuw) ingrijpen zo veel mogelijk te voorkomen of zo lang mogelijk uit te stellen;
• De ingreep moet passend (compatibel) zijn binnen de gegeven situatie; 
• Vervang bij voorkeur met hetzelfde materiaal (of materiaal met dezelfde eigenschappen) en/of dezelfde techniek.

Als het gaat om een monument is allereerst van belang of het te veranderen deel ook onderdeel is van de motivering om het tot monument te verklaren (een modern hekwerk rond een historisch park is niet monumentaal en mag dus altijd aangepast worden).
Voor zover het wel gaat om monumentale delen is er een voorkeursvolgorde: hoe lager op de ladder, hoe minder wenselijk vanuit de optiek van monumentale waarden.

• Bij de eerste trede (1) Conserveren / onderhouden gaat het om het in conditie houden van de aanwezige groenaanleg dus om al het dagelijks of periodiek terugkerend onderhoud zoals snoeien, onkruid vrijmaken, grasmaaien, bladruimen, hagen knippen en bemesten. 
• De volgende trede (2) betreft Repareren, waarbij we plaatselijk herstelwerkzaamheden uitvoeren en daarbij zo min mogelijk materiaal vervangen zoals achterstallig snoeionderhoud, vervangen van beplanting met dezelfde soorten uit eigen kweek of het herstellen van een verharding met hergebruik van het zelfde materiaal. 
• Echte vernieuwing is de daarop volgende trede (3). Er zijn verschillende mogelijkheden, ook hier steeds in een afnemende voorkeursvolgorde. Het kan gaan om:
• • kopiëren (3a): vernieuwen waarbij de oorspronkelijke vorm en uitvoering ongewijzigd is en gelijksoortig materiaal is gebruikt bijvoorbeeld het opnieuw aanleggen van tuin of tuindeel volgens het oorspronkelijke beplantingsplan of het vernieuwen van een houten kantopsluiting met hetzelfde materiaal;
  • imiteren (3b): vernieuwen waarbij wel modernere materialen worden gebruikt of technieken worden toegepast maar het eindbeeld nagenoeg ongewijzigd is zoals het vervangen van beplanting door een ziekteresistente soort met ongeveer dezelfde verschijningsvorm of het geheel vervangen van een houten kantopsluiting door een vergelijkbaar materiaal;
  • verbeteren (3c): vernieuwen of wijzigen van een tuin of tuindeel als het gebruikersdoel er om vraagt en de waardenstelling de wijzigingen toelaat; voorbeelden hiervan zijn het vervangen van gestoken graskanten door staalstrips vanwege slijtage door intensief gebruik en het  toepassen van modern materiaal uit duurzaamheids-/milieuoogpunt of wijzigingen in het beheer ter verhoging van de natuurwaarden.

De restauratieladder toegepast

Hoe werkt de restauratieladder in praktijk?
In bijlage 1 bij de URL6010 staat een keuzetabel voor restauratie categorieën.
klik hier om te printen

Voorbeelden toepassing van de Restauratieladder in groen erfgoed

Restauratieladder categorie 1: Onderhouden

  Onder onderhoud vallen alle regelmatig (regulier) terugkerende werkzaamheden om een tuinaanleg in conditie te houden zoals wieden van onkruid (foto links), het maaien van gazons en grasland (foto midden) en het jaarlijks snoeien van bomen en heesters. Ook periodiek terugkerende werkzaamheden zoals het eens per 10-20 jaar baggeren van een vijver (foto rechts) is een vorm van onderhoud.  

Restauratieladder categorie 2: Repareren

  Repareren is het uitvoeren van plaatselijke herstelwerkzaamheden zoals het inboeten van een dode fruitboom met hetzelfde ras (foto links) en het vervangen van een deel van een kapotte kantopsluiting met hetzelfde materiaal zoals (foto midden) een houten kantplank. Ook het ophalen of herstraten van oude klinkerverharding met gebruik van hetzelfde materiaal in hetzelfde patroon is een vorm van repareren. 

Restauratieladder categorie 3a: Kopiëren

  Bij Kopiëren worden grotere herstelingrepen uitgevoerd waarbij zoveel mogelijk de oude situatie weer wordt hersteld. Een voorbeeld (foto links) is het herstel van enkele oorspronkelijke lanen op Landgoed Eerde na rooien van de laatste oude bomen. De boomsoort en het plantverband is hetzelfde als die van de oorspronkelijke laan.  Op Veenborg Welgelegen in Sappermeer (foto midden) worden de paden geheel hersteld met een (vrijwel) zelfde materiaal. Voor het herstel van de meer dan honderd jaar oude perenallee van de voormalige Tuinbouwschool Frederiksoord (foto rechts) worden nieuwe enten gemaakt van de oude bomen en zorgvuldig opgekweekt in de klassieke vorm. 

Restauratieladder categorie 3b: Imiteren

  Bij Imiteren worden grotere herstelingrepen uitgevoerd waarbij iets andere materialen worden gebruikt maar waarbij het oorspronkelijke beeld zoveel mogelijk benaderd wordt. De zieke buxus is bij deze partere in de tuinen van Paleis Het Loo (foto links) vervangen door de gelijkende Japanse hulst. Tegen de gerestaureerde fruitmuur op Buitenplaats Berbice (foto midden) zijn nieuwe gelijksoortige fruitbomen geplant langs nieuwe gereconstrueerde spalieren (latwerken). Een bomenrij op Landgoed Calorama (foto rechts) is vervangen door gelijksoortige maar ziekteresistente soorten.

Restauratieladder categorie 3c: Verbeteren

  Bij Verbeteren worden bij herstelingrepen andere materialen en werkwijze toegepast omdat de gebruikseisen dat vragen. Bij de grote restauratie van Het Park in Rotterdam, (foto links) worden vanwege de grote recreatiedruk slijtvastere halfverhardingen toegepast en worden de paden voorzien van een stalen kantopsluiting. De vijver in het parkbos van de Fraeylemaborg is hersteld en hierbij is een op zonne-energie werkend pompsysteem toegepast (foto midden en rechts) om het waterpeil in de vijver op het gewenste niveau te houden.