Waar theorie en praktijk samenkomen: begraafplaats Daalseweg in Nijmegen

In de erfgoedwereld zit de belangstelling voor groen erfgoed in de lift. Ook aan de kant van de opleidingen is er steeds meer aanbod. Onder meer de leergang Groen Erfgoed aan de Hogeschool Utrecht was dit jaar zeer succesvol. Tijd om op pad te gaan met oud student Pauline Jansen.

Begraafplaats Daalseweg in Nijmegen – foto ERM

De opleiding Groen Erfgoed aan de Hogeschool is naast de opleiding Hovenier Historisch Groen bij het Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen en de opleiding Groen Erfgoed bij de Erfgoedacademie een van de belangrijkste groene erfgoedopleidingen van het land. De leergang bij de Hogeschool richt zich met name op het historisch onderzoek en beheersplannen en wordt in de praktijk veelal gevolgd door mensen die in het erfgoedveld al actief zijn, zoals als erfgoedambtenaar.

Dat geldt ook voor Pauline Jansen, zij is al sinds 2018 werkzaam bij de gemeente Nijmegen als Senior beleidsadviseur Erfgoed en publiek. “Met daarbij grote interesse in groen erfgoed. De opleiding zag ik een aantal jaar geleden al voorbij komen en het leek mij toen erg leuk om die te volgen, maar dat bleek toen nog niet binnen de opleidingsmogelijkheden bij de gemeente te liggen. Het afgelopen schooljaar besloot ik toen maar om de opleiding privé te volgen, maar sprong de gemeente onverwachts bij omdat ze nu wel de meerwaarde zagen van de verbreding.”

Gericht op beleid
Zoals geschreven richt de opleiding zich met name op de beleidsmakers. Het leert de studenten vanuit de blik van een eigenaar en beheerder naar groen erfgoed kijken. Elke week zijn er colleges waarin de leerlingen worden meegenomen in de historie van tuinen, parken, begraafplaatsen en nog veel meer. De studenten worden vakbekwaam gemaakt in het zelf onderzoeken van historie, het analyseren daarvan en vervolgens in de instandhouding en doorontwikkeling van de objecten door middel van beheersplannen. Uiteraard speelt de ERM-richtlijnen hier een belangrijke rol in. Jansen: “Ik heb vooral de richtlijnen tuinhistorisch onderzoek (URL 6001) en hovenierswerk historische tuinen en parken (URL 6010) gebruikt.”

Met alle theorie is het een intensieve opleiding: “Ik zat in de klas met grotendeels studenten die aan de overheidskant actief in het erfgoed zijn, maar ook met een tuinbaas, iemand van Stadsherstel en een hoveniersbedrijf, een divers gezelschap. Ik heb het enorm leuk gehad”, aldus Pauline.

(links) Pauline Jansen. (rechts) Verwilderde bloemen sieren de begraafplaats– foto’s ERM

Centraal in haar studie stond de begraafplaats Daalseweg in Nijmegen. “Het was niet het eerste wat ik meteen op het oog had, maar mijn eerste onderzoeksobject bleek helaas te weinig bestaande resten nog te hebben voor een historisch onderzoek. Op mijn werk werd deze begraafplaats in Nijmegen gesuggereerd omdat er de komende jaren nagedacht wordt over de toekomst. Ik ben dus iemand die op vakantie ook op begraafplaatsen gaat kijken, het was een geweldige match.”

Tijdens haar studie deed Pauline Jansen historisch onderzoek naar de begraafplaats Daalseweg en maakte uiteindelijk ook een beheersvisie voor de begraafplaats. Bijzonder is dat dit eerste document, ook daadwerkelijk gebruikt gaat worden als onderlegger voor toekomstig beleid.

Daalseweg
De begraafplaats Daalseweg is eigendom van de Stichting Begraafplaatsen Nijmegen en die doen ook het beheer. Daarbij worden ook vrijwilligers betrokken. De geschiedenis van de katholieke begraafplaats gaat terug tot de negentiende eeuw. Op 24 juni 1885 zegende de bisschop van ’s-Hertogenbosch deze eerste rooms-katholieke begraafplaats van Nijmegen in. In 1893 en 1904 werd de begraafplaats uitgebreid en bouwden de parochies er ook een doodgraverswoning en lijken en barenhuisje bij.

De stad Nijmegen groeide zodanig dat de begraafplaats steeds meer door bebouwing werd ingesloten. Het kerkhof zou in 1940 worden gesloten. Het bleef echter tijdens de bezettingsjaren in gebruik. Pas in 1948 volgde de eerder voorgenomen sluiting en werden de meeste graven geruimd. In de grafkelders en graven waarop een eeuwigdurend recht rustte, werden ook na 1948 overledenen bijgezet. Plannen voor nieuwbouw in Nijmegen Oost bedreigden ook na 1948 de begraafplaats. “In de jaren ’80 zijn er plannen geweest voor nieuwbouw, waartegen buurtbewoners in verzet kwamen. Pas in 1994 nam de gemeente het besluit de begraafplaats te behouden. Dat heeft er onder meer toe geleid dat de begraafplaats in 2002 is aangewezen als rijksmonument. Tegenwoordig kan er ook weer worden begraven, al gebeurt dat maar mondjesmaat”, aldus Jansen. Bijzonder is dat de begraafplaats Daalseweg is aangelegd met een plattegrond van een neogotische kerk. In het midden van de hoofdpaden staat een opvallend kruisbeeld.

In haar historisch onderzoek gaat Pauline Jansen terug naar de oorspronkelijke aanleg van de begraafplaats, waarbij de hoofdpaden onder meer met rode beuken werden beplant. Een spoor dat nog duidelijk, maar inmiddels incompleet, nog aanwezig is.

“In het midden van de centrale as werd aan de westelijke kant een ruimte open gelaten begrensd met half ronde vakken. Oorspronkelijk was hier de kerkhofkapel gepland, maar die is nooit gerealiseerd. Aan de ‘achterkant’, tegenover de ingang was een deurtje in de muur dat uit kwam op een strookje ongewijde grond waar de niet gedoopte kinderen werden begraven. De oorspronkelijke vakverdeling is ongewijzigd. In het zuiden werden wel stukken grond verkocht aan een schoenfabriek. De vakken 39 en 40 en een deel van vak 36 werden daarvoor geruimd. De hoofdstructuur oogt door de uitval van een aantal beuken wat rommelig. De onverharde paden, grafkelders en (bijzondere) grafmonumenten dragen bij aan de karakteristieke sfeer van de begraafplaats en ondersteunen het verhaal van de Katholieke achtergrond van de begraafplaats. De verdwenen beplanting en het hekwerk aan de zuidzijde doen afbreuk de besloten sfeer. Ook de gekapte bomen bij het hek aan de Daalseweg zijn een gemis”, zo concludeert Jansen.

(links) Kruisbeeld in het midden van de hoofdpaden. (rechts) Verzakte graven hebben aandacht nodig– foto’s ERM

Ook het verval van de begraafplaats heeft ondertussen een bijzondere sfeer veroorzaakt die een mystiek gevoel oproept bij een wandeling tussen de, veelal, verzakte graven. “Het onderhoud van de begraafplaats kost veel geld en er moeten investeringen worden gedaan om verder verval te stoppen. Ook het groen moet verder beheerd worden. Dat zijn zaken die we vanuit de gemeente nu bespreken met de eigenaar. Ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Stichting in Paradisum met hun vrijwilligers zijn aangehaakt.”

Dat daarmee haar eigen onderzoek een tastbaar handvat biedt, is mooi meegenomen. “Ik zou de oproep willen doen dat groen erfgoed veel meer waardering verdient binnen de monumentenzorg. Het is écht een belangrijk onderdeel van onze omgeving”, zo besluit Jansen.

Inschrijving leerjaar 2023 van start
De inschrijving voor de opleiding Groen Erfgoed is weer geopend. De bachelorleergang Groen Erfgoed bestaat uit twee modules van 10 weken: Analyse en Waardering van Groen Erfgoed, en Instandhouding en Ontwikkeling van Groen Erfgoed. Klik hier voor meer informatie en aanmelden.

Auteur: Christian Pfeiffer is redacteur van de ERM-nieuwsbrieven