Vervanging van een eikenlaan op Huis te Manpad in Heemstede

Op de als rijksmonument beschermde complex historische buitenplaats Huis te Manpad te Heemstede is afgelopen december een circa 150 jaar oude eikenlaan (de jaarringen moeten nog precies geteld worden) omgezaagd. Deze laan is het halfronde en het dwars daarop staande rechte deel van een laan- en padenstelsel in de vorm van een octant dat vermoedelijk in 1741 is aangelegd.

   
(links) Ontwerptekening padenstelsel Huis te Manpad, A.Speelman 1741. (rechts) De eerste eik wordt met een trekzaag geveld - foto: Monique Shaw

Vervangen in één keer
Wij vervangen (het restant van) de eikenlaan in een keer. We laten de resterende bomen niet rustig nog ouder worden en we wachten niet af tot ze vanzelf omvallen om dan alleen nieuwe eiken op de opengevallen plaatsen te planten.
Daar zijn drie redenen voor, in willekeurige volgorde:

• Lanen op het soort historische buitenplaatsen als Huis te Manpad werden vroeger meestal ook in één keer geveld en dan in een keer opnieuw ingeplant. Zo ontstond er geen rommelig beeld van bomen van erg verschillende dikte en lengte, wat afbreuk zou doen aan het laan-effect. Dat is in dit geval temeer van belang omdat deze laan onderdeel was van het in 1741 ontworpen octant en daarom als zodanig herkenbaar moet blijven;
• Als je de oude bomen laat staan tot ze vanzelf omvallen of deze velt – bijvoorbeeld vanwege gevaar voor de wandelaars – te midden van nieuw geplante eiken op eerder opengevallen plaatsen, staan deze nieuwe bomen in de weg. Of de wandelaars krijgen de vallende boom over zich heen, waardoor je weer opnieuw moet beginnen en dat is zonde van de tijd en het geld. Dit zal vroeger ook een reden geweest zijn om een laan in één keer te vernieuwen;
• Door nu in één keer te vellen konden we bijna al het hout verkopen, want nu had het zin om rijplaten in de lanen te leggen, en een extra brug naar de Herenweg die sterk en breed genoeg was voor de vrachtwagens met stammen. Daardoor kon het hout naar de zagerij waar er planken en dergelijke van gezaagd worden.
• Ook vroeger was het de bedoeling om zo hoogwaardig mogelijk gebruik van het hout te maken vanwege de hogere opbrengst. Lanen waren er niet alleen voor het mooi, maar ook voor de houtopbrengst.

Een bijkomend positief effect van het nuttig gebruik van het hout is, dat daarmee de CO2 die de boom in de 150 jaar ervoor heeft vastgelegd voor langere tijd in het hout vastgelegd blijft. Bij verbranden gaat het meteen weer de lucht in.

Met een mallejan getrokken door paarden wordt de stam van de eikenlaan naar de boot in de Leidsevaart gebracht - foto: Monique Shaw

Duurzame bestemming
De wens is om het hout zoveel mogelijk een duurzame bestemming te geven, die past bij de kwaliteiten van het eikenhout. Dat is geschikt voor planken en (scheeps)bouwhout en is dus niet alleen als openhaardhout te verkopen – laat staan dat het door de versnipperaar wordt gejaagd! Daartoe is ook contact gezocht met Alexander de Vos van de scheepstimmerwerf Klaas Hennepoel te Warmond. En hij bleek geïnteresseerd te zijn in zogenaamde krommers die in de kronen van de eiken aanwezig kunnen zijn, die hij kan gebruiken voor de historische boeijer die hij aan het bouwen is.
Advertenties voor houtverkopingen van Huis te Manpad uit de 18e en 19e eeuw melden dat het hout ook over het water afgevoerd kan worden (zie advertentie) en zo is het idee ontstaan het hout over de Leidsevaart-Haarlemmertrekvaart van het Huis te Manpad naar de scheepstimmerwerf te varen, met nog een uitstapje naar de houtzaagmolen De Heesterboom gelegen aan het Galgewater in Leiden, waar de meegenomen eikenstam verzaagd wordt.

Advertentie voor een ‘houtverkooping’ op Huis te Manpad van onder andere ‘buitengewoon zware EIKEN, geschikt voor Scheepsbouw’, en ‘alles zeer gelegen voor den vervoer te water’. Opregte Haarlemsche Courant 12 december 1853

Informeren publiek
Om het publiek te informeren hoe dat verwerken van een boom tot een boeijer vroeger ging, waarbij een minimum aan niet hernieuwbare energie werd gebruikt, wordt een en ander op film vastgelegd: een eik is met de hand omgezaagd en met een mallejan getrokken door paarden is de stam van de eikenlaan naar de boot in de Leidsevaart gebracht. Helaas was het niet meer mogelijk de boot met hout te jagen langs de hele trekvaart, omdat er bomen, lantaarnpalen en boten langs de kant staan en liggen, maar op enkele boom-, lantaarnpaal- en woonbootloze stukken lukte het wel.

Met de trekschuit over de Leidsevaart naar de houtzagerij - foto: Yuri Koeveringe

De stam ligt nu in het balkengat bij de houtzaagmolen De Heesterboom te wachten tot er gezaagd kan worden en dan gaat hij gezaagd en wel weer op de boot naar de scheeptimmerwerf in Warmond om tot boeijer verwerkt te worden.
Een groot deel van de eikenlaan is al herplant met inheemse eiken, volgens het patroon dat op het plaatje van het octant te zien is, met de plantafstanden van de gevelde eikenlaan. Het resterende deel wacht op drogere tijden.

Auteur: Hein Krantz is bestuurslid van Stichting Huis te Manpad en lid van de Vakgroep Groen Erfgoed.