De onbekende zonnewijzer

Onlangs nam de Vereniging De Zonnewijzerkring contact op met een erfgoedhovenier, met de vraag of zij wellicht meer wist van de bijzondere zonnewijzer in een bepaald Hof? Dit in verband met de actualisatie van de database van de Zonnewijzerkring. De Kring had van deze zonnewijzer gehoord en via-via was zij de erfgoedhovenier op het spoor gekomen. De erfgoedhovenier wist er inderdaad van en dook in haar archief.

De Hof van Hendrik van Lunteren – foto: Petra Doeve

De Hof behoorde vanaf 1803 toe aan de tuin- en landschapsarchitect Hendrik van Lunteren (1780-1848) (1). Hij richtte de Hof in als tuin en gebruikte een deel, met grote plantenkas, voor het kweken van bomen en oranjeriegewassen die hij succesvol verkocht. Al spoedig kreeg de kwekerij het predicaat hofleverancier. Tot 1934 was de Hof als zodanig in gebruik. Daarna kwam het in handen van de Gemeente. In de jaren erna werd het opslagplaats voor historische bouwfragmenten en als een parkje dat graag bezocht werd door hangjongeren.

In 2009 vroeg het Bestuur van de nieuw opgerichte Stichting van de Hof om een historisch onderzoek en daarna om een tuinontwerp. Het ontwerp diende drie uitgangspunten te bevatten: het moest recht doen aan de stijl van Van Lunteren, veel details uit de tuinarchitectuur van zijn tijd bevatten en de Hof geschikt maken voor (semi)openbaar gebruik. In het ontwerp kregen een plantentheater, plantenkuipen, zitbanken, een bordure de pelouse (rand van gietijzeren boogjes), muren en bogen met leifruit een plaats. Ook is er een zonnewijzer in opgenomen, want rond 1800 was dat een geliefd tuinobject. Al deze elementen werden met grote zorg uitgewerkt en daadwerkelijk in de Hof gerealiseerd.

Een zonnewijzer bestaat uit drie onderdelen: een vlak met de urenverdeling, de scheg (wijzer of gnomon) en de sokkel (of voet). Voor het ontwerp voor de Hof is gebruik gemaakt van onderzoek door Van Critter-Eymers en Hagen (2). Er is uitgegaan van een vlakke plaat met urenverdeling en gravures, geplaatst op een zandstenen sokkel. De lichte sokkel weerspiegelt de in die tijd gebruikte lichte kleur van het tuinmeubilair, die moest opvallen in het groen.

De zonnewijzer heeft een diameter van 30 cm, in verhouding met de omvang van de Hof.
In Nederland zijn klassieke kleine tot hedendaagse grote zonnewijzers bekend, bijvoorbeeld de zonnewijzer gevonden in Alphen aan de Rijn uit 15e eeuw, de zonnewijzer aan de Jacobikerk in Utrecht uit 1463 tot aan de hedendaagse van de Stichting IJssellandschap bij kasteel De Haere uit 2008.

De zonnewijzer (links) – foto: Petra Doeve / Ontwerp van de zonnewijzer (rechts) – afbeelding: Groenpartners

De financiering van de zonnewijzer in de Hof werd aangevraagd bij en verkregen van de liefdadige Ridderlijke Duitsche Orde, met een bijzondere voorwaarde. Van de zonnewijzer dienden twéé exemplaren gemaakt te worden, een mét sokkel voor in de Hof en een zonder sokkel die een plaats zou krijgen bij de Orde zelf. Dit leidde tot een ontwerp waarin in de plaat, naast de urenverdeling, twee emblemen gegraveerd zijn: het logo van de Hof en het wapen van de Orde.

Voor de uitvoering van het ontwerp is nauw samengewerkt met smid Rein Tupker en Steenhouwerij Maarssen, die beiden waardevol advies gegeven hebben. In overleg werd de plaat uitgevoerd in messing, dat harder is dan koper, in verband met de openbaarheid van de Hof en de kans op vandalisme. De wijzer is van brons, wat nodig was voor het uitvoeren van de elegante detaillering. De zijden van sokkel werden voor een levendige uitstraling gefrijnd (voorzien van met de hand gebeitelde lijnen).

Met deze informatie, de tekening van het ontwerp en een foto, wordt de zonnewijzer nu opgenomen in de database van de Kring. Echter, de database is niet publiek toegankelijk en het is beleid dat de plaats van de Hof niet wordt vermeld, beide om het risico te verkleinen dat de zonnewijzer gestolen wordt. Daarmee blijft de zonnewijzer nog steeds een beetje incognito.

1. Lammertse - Tjalma, P.; Hendrik van Lunteren (1780 - 1848): 'vermaard aanlegger van landgoederen en wat tot verfraaijing in het bouwkundige vak daarbij behoort'. Tuinkunst: Nederlands jaarboek voor de geschiedenis van tuin- en landschapsarchitectuur 1997 (1998).
2. Van Critter-Eymers, Dr. J.G. en Hagen, M.J.; Zonnewijzers in Nederland, 1984 De Walburgpers Zutphen.

Auteur: Wonah de Koningh. Dit artikel werd geschreven op basis van een interview met Melle Wierper, erfgoedhovenier, aangesloten bij de Vereniging van Erfgoedhoveniers.