Begraafplaats de Bieberg in Breda is nu monument

Begraafplaats de Bieberg in Breda is in 2022 aangewezen als gemeentelijk monument. Ruim een decennium nadat Leon Bok (RCE en Bureau Funeraire Adviezen) een quickscan uitvoerde en concludeerde dat bescherming dringend nodig was.

Begraafplaats de Bieberg - foto Anja Guinée

De in 1923 in landschapsstijl ontworpen begraafplaats van J.J. Denier van der Gon (1865-1933) en de moderne uitbreiding uit 1944 van J.T.P. Bijhouwer (1898-1974) werden de laatste decennia allesbehalve zorgvuldig beheerd.

Bezorgde betrokkenen richtten stichting Vrienden van Begraafplaats de Bieberg op, doen vrijwillig onderhoudswerk en betaalden uit eigen zak onderzoek door deskundigen (Bureau Funeraire Adviezen, Anja Guinée-Landschapsarchitectuur). Die toonden aan dat de oorspronkelijke ontwerpen ondanks de verwaarlozing ook in 2021 nog steeds herkenbaar waren. Nu de stichting het pleit heeft gewonnen en de begraafplaats tot monument is aangewezen, blijft de vraag actueel: Hoe krijg je een onwillige eigenaar en beheerbedrijf zover dat ze gaan meewerken aan behoud en herstel?
Alleen al vanwege de ligging op een rivierduin aan het dal van de Mark en de verbondenheid met het gehucht de Bieberg en het historische Biebergse bosje, dat de Nederlands Hervormde kerk in 1920 kocht van Staatsbosbeheer, is de begraafplaats waardevol. Daar komen de kwaliteiten van het samengestelde ontwerp bij.

Bosbegraafplaats
De ‘bosbegraafplaats’ die van der Gon tekende, kenmerkt zich door opvallende bomen op de knooppunten van paden. Bij de toegang aan de Bieberglaan werd een baarhuisje gezet dat nog bestaat. In 1928 en 1929 maakten de architecten G.H. Kleinhout en A.J. van der Steur ontwerpen voor een poortgebouw, een kapel, een woning en een hekwerk naast het baarhuisje.

Van de uitbreiding die Bijhouwer ontwierp is niet alleen de plattegrond fraai - met de centrale kruisvormige ruimte, urnenhof en kinderafdeling - maar ook de uitzichten naar de omgeving en de wijze waarop het geometrische ontwerp is ‘samengesmeed’ met het landschappelijke ontwerp zijn uitzonderlijk. Bijhouwers toenmalige assistent J.H.R. van Koolwijk werkte het beplantingsontwerp uit. Het bestaat voor een belangrijk deel uit groenblijvende soorten.

In de zogeheten ‘erfgoedmeetlat’, die de gemeente Breda invult en die meeweegt in het advies van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit, heeft de begraafplaats een hoge score gekregen voor alle relevante criteria: “De Commissie adviseert als onderdeel van de aanwijzing een zorgvuldige inventarisatie, omschrijving en waardering van de fasering van de aanleg van de begraafplaats met paden en groen op te stellen in relatie met de huidige structuur en aanleg. Verder wordt gevraagd goed in beeld te brengen welke graven binnen het geheel een afzonderlijke bescherming verdienen. Tot slot doet de commissie de aanbeveling om een duidelijk beheer- en onderhoudsplan op te stellen, in relatie met bovengenoemde inventarisatie en waardering.”

(links) Ontwerp begraafplaats de Bieberg, J.T.P. Bijhouwer (1944) - afbeelding archief WUR Afd Speciale collecties / (rechts) Zicht vanaf de voorhof in de lange hoofdas van de kruisvormige hoofdruimte op de uitbreiding – foto Anja Guinée

Meer onderzoek
Onlangs heeft Leon Bok van de gemeente Breda opdracht gekregen voor inventarisatie van de resterende grafmonumenten. Zaak is dat ook zo snel mogelijk wordt gestart met planvorming voor de begraafplaats zelf. Er is namelijk geen einde gekomen aan het probleem dat de groenstructuur steeds meer onder druk komt te staan doordat nieuwe graven worden gemaakt buiten de ontworpen grafvelden -waar met vele onbezette graven genoeg ruimte is- en doordat bomen die uitvallen niet worden vervangen. Boomkwekerij van den Berk bood vergeefs aan voor een vriendenprijsje een groot formaat bruine beuk te leveren ter vervanging van een zonder vergunning gekapte bruine beuk uit 1923. Ook voor de naaldbomen van Bijhouwer en Van Koolwijk geldt: ‘weg is weg’. Tekenend voor de bedrijfsvoering is dat kort voor de aanwijzing tot monument een bosrand is uitgehold om er een afvalplaats in te richten. De betonplaten waarmee de bosgrond is bedekt liggen tegen de stammen van volwassen beuken aan. De containers zijn zichtbaar vanaf de Bieberglaan en in de winter ook vanaf de paden.

Hopelijk is de aanwijzing als gemeentelijk monument uiteindelijk toch een stimulans om, met respect voor de cultuurhistorische waarde, de instandhouding van de begraafplaats de Bieberg serieus vorm te gaan geven.

Auteur: Anja Guinée is landschapsarchitect en tuinhistorisch onderzoeker en lid van de Vakgroep Groen Erfgoed